Etty Hillesum en het pad naar zelfverwerkelijking

Eén van de fascinerende aspecten van de nagelaten geschriften van Etty Hillesum is de manier waarop zij zich in een uiterst hachelijke situatie en in een verbazend hoog tempo innerlijk heeft kunnen ontwikkelen tot een persoonlijkheid die zich vanuit een diepgaande zelfreflectie op andere mensen betrokken weet.

Een manier om het pad naar zelfverwerkelijking, dat Etty Hillesum in de periode 1941-1943 is gegaan, in kaart te brengen is te letten op de persoonlijke voornaamwoorden die zij in haar dagboeken gebruikt. Gaandeweg verplaatste zij zich vanuit het ‘ik’ in een ‘jij’ en een ‘men’ – om ten slotte op te gaan in een ‘wij’. Een andere aanpak is om haar ideeën te vergelijken met die van de Joodse psychiater Viktor Frankl. Beiden bewogen zich in het spanningsveld tussen vrijheid en gevangenschap en wilden in de meest extreme omstandigheden hun menselijkheid niet opgeven.

De eerlijke zelfreflectie van Etty Hillesum staat in schril contrast met de manier waarop nazi’s als kampcommandant Albert Konrad Gemmeker en de ‘kroonjurist van het Derde Rijk’ Carl Schmitt hun persoonlijke verantwoordelijkheid probeerden te ontlopen door zich voor te doen als een speelbal van het lot. Niettemin had de BulgaarsFranse filosoof Tzvetan Todorov naast bewondering ook kritiek op Etty Hillesum, omdat zij – volgens hem – niet in verzet kwam. De vraag is in hoeverre deze kritiek gegrond is of dat Etty Hillesum een eigen manier had om verzet te plegen. In dit opzicht kan de vergelijking met de Bijbelse Esther zinvol zijn. Beide vrouwen kiezen voor hun volk, wanneer dit met uitroeiing wordt bedreigd.

Deel 9 in de serie Etty Hillesum Studies stond onder redactie Klaas A.D. Smelik, Julie Benschop, Lotte Bergen, Marja Clement, Meins G.S. Coetsier, Gerrit Van Oord en Jurjen Wiersma en verscheen in 2017 bij uitgeverij Garant, Antwerpen-Apeldoorn.