Havenpark 5 – Laura Labzowski-Heuman, Betsy en Rosa Labzowski

 

 

Havenpark 5

De familie Labzowski deed zijn intrede in Zeeland in de persoon van Jacob Labzowski (geboren 25 april 1869 te Deretchin, Litouwen). Via Vlissingen kwam hij in 1894 in Zierikzee. Daar trouwde hij in 1895 met de eveneens uit Litouwen afkomstige Betsy Bregman, geboren in Deretchin of Slonim. Samen vestigden zij zich in de Sint Domusstraat, waar zij een manufacturenwinkeltje begonnen.

Op 18 maart 1896 werd zoon Henoch geboren. Een jaar later kondigde zich een tweede baby aan en werd op 22 november 1897 hun dochter Wilhelmina geboren. Op 19 juli 1899 volgde dochter Fenny (overleden Auschwitz 22 oktober 1943), twee jaar later, op 8 juli 1901 zoon Isidoor (overleden Sobibor 16 juli 1943).

De manufacturenwinkel liep voorspoedig en in 1902 verhuisde de zaak naar de Oude Haven A330 (nu Havenpark 5). Na deze verhuizing volgden nog twee kinderen: Lion (geboren 26 augustus 1902, overleden Sobibor 16 april 1943) en Elias (geboren 8 oktober 1904, overleden Auschwitz 23 november 1943). Allen kregen een Joodse opvoeding, in 1909 werd Henoch bar mitswa.

Hun dochter Wilhelmina zou later trouwen met Mozes Salomon Frenk (zie Lange Nobelstraat 10). Hun oudste zoon Henoch verloofde zich in 1918 met Laura Heuman. Een klein jaar later, op 11 augustus 1919 trouwden zij in Nijmegen. Laura was in Gulpen geboren op 11 december 1894 als vijfde kind van Izaak Heuman en Rosa Landau. Haar jongere zuster Gisella Heuman zou een paar jaar later ook naar Zierikzee komen en met Jacob van Dijk trouwen (zie Sint-Domusstraat 17).

Henoch Labzowski en Laura Heuman waren in 1919 na hun huwelijk gaan wonen aan de Appelmarkt. Op nummer D364, tegenwoordig de nummers 10 en 12. Gezinsuitbreiding volgde snel. Op 29 juni 1920 werd hun dochter Betsy geboren, twee jaar later gevolgd door dochter Rosa, geboren op 14 oktober 1922. Een derde dochter, Clara Sara, werd geboren op 10 januari 1924. Na zijn vaders vertrek uit de stad had Henoch de manufacturenzaak overgenomen. Vandaar dat het gezin enige tijd later verhuisde naar het voormalig ouderlijk woonhuis op Oude Haven A330 (nu Havenpark 5).

Laura Labzowski-Heuman werkte mee in de zaak van haar man en droeg haar steentje bij om de winkel van de Labzowski’s een chique uitstraling te geven. Zo organiseerde zij van tijd tot tijd modeshows. Op de eerste verdieping werd confectie verkocht, op de begane grond de echt mooie kleding en andere luxe-artikelen. Clara Zilverberg-Labzowski vertelt daarover:

Wij woonden op de tweede verdieping. Er was een trap naar beneden, naar de eerste verdieping. Daar werd confectie verkocht. Daar mochten we als kinderen niet komen. Er was een knipje op de deur. Dat was net te hoog voor mij, ik kon er niet bij. Dus ik kon er ook niet komen.

Mijn moeder deed de inkoop vaak. Ze had ook af en toe modeshows. Ja, het was soms wel chique. Ik zie mijn vader nog voor me als hij advertenties voor de krant aan het maken was. Daar was hij veel mee bezig.

Laura deed voor de zaak ook zo af en toe de inkoop en omdat een reis naar Rotterdam vanuit Schouwen-Duiveland geen sinecure was en veel tijd vergde, nam ze dan vanuit Haamstede het vliegtuig naar vliegveld Waalhaven bij Rotterdam.

Betsy en Rosa bezochten de Openbare Lagere school in de Nieuwe Boogerdstraat, waar zij onder andere les kregen bij meester De Bree. Eens in de veertien dagen kregen zij op woensdagmiddag ook Joodse les. Clara Zilverberg-Labzowski: Ja, we kregen af en toe Joodse les. Ik had er niet veel zin in, hoor. Dan kwam er iemand uit Middelburg: meneer Gokkes. Om de 14 dagen. Op de woensdagmiddag! Dat vond ik niet zo leuk, ik was liever vrij.

Naast de verkoop van kledingstukken en aanverwante zaken, werden door de Labzowski’s ook andere bronnen van inkomsten beproefd. Soms met succes, zoals een agentschap voor het verven en stomen van kleding.

De meisjes Labzowski lieten zich vooral op sportief gebied gelden. Daarmee haalden ze in de jaren ’30 herhaaldelijk de krant. Moeder Laura zette zich in deze periode in voor de hulp aan Joodse vluchtelingen.

Nog in 1941 namen Betsy en Clara Labzowski in Dreischor deel aan atletiekwedstrijden die door de gymnastiekverenigingen Jong Dreischor en Olympia uit Zierikzee werden georganiseerd. Op de 80 meter hardlopen voor dames won Betsy de eerste prijs. Een eerste prijs won ze ook bij het verspringen eind augustus in Zierikzee. Hierbij haalde zij een afstand van 4.07 meter. Bij het kogelstoten werd ze toen tweede met 6.40 meter. Bij het hardlopen over 80 meter werd Betsy opnieuw eerste met een tijd van 11.9 sec. Haar zus Clara bezette de derde plaats met een tijd van 12.6 sec.

In 1942 werd de familie Labzowski gedwongen naar Amsterdam te gaan. Zij vonden als gezin woonruimte in de Biesboschstraat 40 II. Clara wist de oorlog te overleven door ondermeer in Zeist en Hollandsche Rading onder te duiken. Ook Henoch, Laura, Betsy en Rosa probeerden aan deportatie te ontkomen. Zij werden echter verraden. Op het moment van de inval was vader Henoch niet thuis. Hij was naar Den Haag gereisd om daar iemand te bezoeken en moest bij terugkomst constateren dat zijn vrouw Laura en dochters Rosa en Betsy waren opgepakt.

Vanuit Amsterdam was er in het begin nog wel contact met Zierikzee geweest. Rosa schreef zeer frequent aan haar vriendinnen in Zierikzee, vooral aan Dina Timmerman.

In haar brieven beschrijft ze hoe ze Zierikzee mist, dat ze werk vindt als hulp in de huishouding en later in een crèche aan de Plantage Middenlaan. De vriendinnen vragen elkaar om bonnen, kleding, voedsel en houden elkaar op de hoogte van nieuwtjes uit hun Zierikzeese kring. Rosa vertelt hoe ze in Amsterdam nieuwe kennissen maakt, en een vriendje, Appie (de Lara) krijgt. Haar vrije tijd spendeert ze met een vriendengroepje, dat wel wat jonger is dan zij. Ze maakt zich veel zorgen om haar moeder die ziek is en naar Westerbork wordt gestuurd. Wanneer ook haar vader en langzamerhand al haar kennissen zich hebben moeten melden voor transport, is ze zenuwachtig om ook als ‘gesperrde’ een oproep te ontvangen. Wanneer die inderdaad komt, schrijft ze haar laatste brief aan Dina, op de ochtend voor haar vertrek naar Westerbork:

[…] Het is nu maandagmiddag 2.30. Iesje belde me vanochtend. Of dat ik vanmiddag een oproep krijg. Ik moet dan morgen weg. Je kunt je voorstellen wat er op dit ogenblik in me omgaat. Ik kan gewoon niet meer. Ik hoorde dat Gerrit ook moet. Lieve Dina, onderaan deze brief zul je wel lezen of ik er een ontvangen heb of niet. Ik houd het bijna niet meer vol. Ik ben zo beroerd en vervelend. Ik moet nog zo veel doen maar mijn handen weigeren den dienst. Het is om gek te worden. Bracht God toch maar eens uitkomst. Ik heb het zo nodig. Zou ik je ooit nog terugzien? Ik ben er erg bang voor. Groet je alle vrienden en bekende, ook Ad nog van mij. Voor allen een vaarwel en hopend dat ik jullie allen nog eens mag terugzien.

Straks zal ik de brief eindigen.

Henoch keerde als enige van de familie op 6 december 1945 terug naar Zierikzee. Hij heropende de zaak op het Havenpark en hertrouwde op 24 december 1946 in Zierikzee met Sara Drukker. Hij overleed in 1975 op 78-jarige leeftijd en ligt begraven op Utrecht Daelwijck. Clara, die de oorlog eveneens overleefde, trouwde op 19 april 1948 met Jacques Zilverberg, een zoon van Mozes Zilverberg en Elisabeth ter Beek.

Betsy overleed op 12 maart 1945, in een subkamp van Buchenwald, Extern Kommando Raguhn bei Dessau, 14 km ten zuiden van Dessau (Sachsen-Anhalt). Sonderlager Raguhn was een barakkenkamp waar mensen dwangarbeid moesten verrichten bij Heerbrandt Werke, een fabriek voor vliegtuigonderdelen (Junkers) en een stanserij. Het kamp was in bedrijf van september 1944 tot maart 1945. Ongeveer 250 Joodse vrouwen van verschillende nationaliteiten zaten hier gevangen. Rosa en haar moeder Laura waren al eerder, in 1943 in Auschwitz vermoord.

Jan Kroesen

Laura Labzowski-Heuman
Gulpen, 11 december 1894
Sobibor, 5 maart 1943
Bereikte de leeftijd van 48 jaar

Betsy Labzowski
Zierikzee, 29 juni 1920
Extern Kommando Raghun, 12 maart 1945
Bereikte de leeftijd van 24 jaar

Rosa Labzowski
Zierikzee, 14 oktober 1922
Auschwitz, 3 september 1943
Bereikte de leeftijd van 20 jaar

Bronnen
Joods Historisch Museum Documentencollectie 00012140
Nieuw Israëlitisch Weekblad
Zierikzeesche Nieuwsbode